Қазақстан – кең байтақ жері бар ел, бірақ оның жылыжай шаруашылығы әлі қалыптасу кезеңінде. Шағын жері бар Нидерланды жоғары технологиялы жылыжайлар арқылы әлем халқының тең жартысын тамақтандыруға қол жеткізіп жатса, Қазақстан бұл көрсеткішке жету үшін күресуде. 13-ші Халықаралық көрме «Жылыжайлар. Бау-бақша шаруашылығы. Суару. Тыңайтқыштар. Алматыдағы Гүлдер» сарапшыларын Қазақстандағы жылыжай секторының қазіргі және болашақтағы жағдайын талқылау үшін жинады.
Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) соңғы деректеріне сәйкес, Қазақстанда жан басына шаққандағы көкөніс өндірісі әлі де салыстырмалы түрде төмен, дүниежүзілік орташа 147.9 кг/адам/жылмен салыстырғанда небәрі 198.6 кг/адам. Бұл бір жағынан алдыңғы қатарлы технологияларды, оның ішінде жоғары технологиялық жылыжайларды пайдаланудың шектелуіне байланысты, бұл өнім көлемін ұлғайтып, дақылдардың сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, жылыжай жобаларын қаржыландырудың жоқтығы саланың дамуына үлкен кедергі болды. Дегенмен, жуырда үкімет елдегі жылыжай шаруашылығын қолдауға қаржы бөлетінін мәлімдеді. Ауыл шаруашылығы министрлігі жаңа жылыжай салуға субсидия бөлуге, сондай-ақ жылыжай өсірушілерге салықты азайтуға уәде берді.
Қазақстандағы жоғары технологиялық жылыжайлардың әлеуеті орасан зор. Гидропоника және аэропоника сияқты озық технологияларды қолдану арқылы өсірушілер суды тұтынуды азайтып, қоршаған ортаға тигізетін әсерін барынша азайта отырып, егін өнімділігін айтарлықтай арттыра алады. Оның үстіне жоғары технологиялық жылыжайлар вегетациялық кезеңді ұзарта алады, бұл фермерлерге жыл бойы, тіпті қатал климаттық жағдайларда да жаңа піскен көкөністер өндіруге мүмкіндік береді.
Қазақстанда жылыжай өнеркәсібі әлі бастапқы кезеңдерінде болса да, өсу мен даму үшін үлкен әлеует бар. Үкiметтiң жылыжай кәсiпкерлiгiн қолдау жөнiндегi жуырдағы жоспарлары озық технологияларды қолданумен ұштастыра отырып, елiмiзде көкөніс өндiрiсiн едәуiр ұлғайтып, азық-түлiк қауiпсiздiгiн арттырып, ұлттық экономикаға үлес қоса алады.
ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметі бойынша, еліміздегі жылыжайлардың жалпы ауданы 2,356 гектарды құрайды, өнім көлемі 84,000 мың тонна көкөністі құрайды. Жылыжайлардың басым бөлігі еліміздің Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан сияқты оңтүстік өңірлерінде орналасқан. Дегенмен, бұл жылыжайлардың көпшілігі пластикалық пленка сияқты сапасыз материалдармен салынған, бұл оларды ауа-райының қолайсыздығына осал етеді.
Қазақстандағы жылыжай саласының алдында тұрған басты мәселелердің бірі құрылыстың жоғары құны болып табылады. Жылыжай құрылысында қолданылатын материалдардың басым бөлігі импортталады, бұл тасымалдау шығындары мен валютаның ауытқуына байланысты қымбатқа түседі. Бұған қоса, елдегі көптеген фермерлерде ауа райының қолайсыз жағдайларына төтеп бере алатын заманауи, жоғары технологиялық жылыжайларды салу және күтіп ұстау үшін қажетті тәжірибе мен ресурстар жетіспейді.
Тағы бір мәселе – саладағы білікті жұмыс күшінің тапшылығы. Қазақстан жастарының көбі ауыл шаруашылығында жұмыс істеуге қызығушылық танытпайды, бұл жылыжай шаруашылығына жұмысшы тапшылығына әкелді. Бұған қоса, үкіметтің шетелдік жұмыс күшін тарту әрекеті бюрократиялық кедергілер мен тілдік кедергілерге байланысты айтарлықтай нәтиже бермеді.
Осы қиындықтарға қарамастан, Қазақстанда жылыжай секторын дамыту үшін орасан зор әлеует бар. Елімізде заманауи жылыжайлар салуға болатын кең аумақ бар. Сонымен қатар, еліміздің оңтүстік өңірлеріндегі қолайлы климаттық жағдайлар жыл бойына алуан түрлі дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді.
Қазақстан үкіметі жылыжай секторының маңыздылығын мойындап, оның дамуына қолдау көрсету шараларын қабылдады. 2021 жылы Ауыл шаруашылығы министрлігі 5,000 жылға қарай еліміздегі жылыжай алқаптарын 2025 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарын жариялады. Бұған қоса, үкімет заманауи жылыжай шаруашылықтарын салуға және фермерлерді заманауи жылыжай технологияларына үйретуге қаржы бөлді.
Қазақстанда жылыжай шаруашылығы әртүрлі қиындықтармен бетпе-бет келеді, оның бірі – қаржыландыру. Үкіметте көктемгі егіс жұмыстарына айналым қаражатын қамтамасыз ету бағдарламалары бар болғанымен, бөлінген бюджет жылыжай өсіруге жұмсалатын шығындарды өтей алмайды. Сонымен қатар, шаруалар электр энергиясының, газдың және көмірдің қымбаттығына тап болады. Осы мәселелерді шешу үшін үкімет электр энергиясы мен газға жұмсалатын шығындардың 50% дейін субсидиялау жоспарларын бекітті. Субсидиялау тетіктері әлі де талқылануда, бірақ опциялар есептегіштерді пайдалану немесе жылыжайдың гектарына субсидиялауды қамтиды. Субсидия мөлшері қолданылатын технология түріне байланысты болады, бұл ретте өнеркәсіптік жылыжай кешендері ең жоғары субсидияларды алады.
Жақында Ауыл шаруашылығы министрлігі мен жұмыс тобында өткен талқылауларға сәйкес, жылыжай инвестициялық жобаларын қаржыландырудың қолданыстағы деңгейі жеткіліксіз, субсидиялау мөлшерлемесін 25%-дан 30%-ға дейін арттыру жоспарда бар. Үкімет жылыжай шаруашылығын қолдау шараларын қабылдап жатқанымен, Қазақстанда бұл саланың тиімділігі мен табыстылығын арттыру үшін әлі де шешуді қажет ететін мәселелер бар.